50. rocznica śmierci gen. Jerzego Kirchmayera

Jerzy Kirchmayer urodził się 29 sierpnia 1895 r. w Krakowie w rodzinie inteligenckiej. W 1914 r. zdał maturę w renomowanym jezuickim Zakładzie Naukowo-Wychowawczym w Chyrowie. W momencie wybuchu I wojny przebywał u krewnych na terenie Królestwa Polskiego. Jako poddany austriacki w wieku poborowym został internowany przez władze carskie i wywieziony w głąb Rosji. Początkowo do Kotielnicza, następnie do miasta Wiatka (obecnie Kirow). Mieszkał tam do rewolucji w 1917 r.

Na wieść o powstawaniu polskich formacji wojskowych na Wschodzie przedostał się na Ukrainę, gdzie na początku 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wstąpił do wojska. Od grudnia 1918 r. do stycznia 1921 r. służył jako kanonier, a następnie bombardier podchorąży, w 7. pułku artylerii polowej, z którym brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku.

W 1921 r. ukończył Szkołę Podchorążych Artylerii w Poznaniu i trafił do 16. pułku artylerii polowej w Grudziądzu. W 1922 r. rozpoczął służbę w 3. pułku artylerii ciężkiej w Wilnie. W kwietniu 1924 r. został skierowany do warszawskiego Biura Artylerii Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce. Na początku 1925 r. przydzielono go do Komisji Regulaminowej przy Departamencie Artylerii Ministerstwa Spraw Wojskowych.

W marcu 1926 r. powrócił do 3. pułku w Wilnie. Na początku 1931 r. podjął studia w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Po jej ukończeniu w 1932 r., jako oficer dyplomowany, został mianowany pierwszym oficerem sztabu 13. dywizji piechoty w Równem, a następnie od 1935 r. był oficerem sztabu w Inspektoracie Armii w Toruniu.

Po utworzeniu dowództwa Armii "Pomorze" objął obowiązki szefa oddziału operacyjnego. Od 1 września 1939 r. pełnił funkcję zastępcy szefa oddziału operacyjnego sztabu armii. 18 września 1939 r. w czasie walk w Puszczy Kampinoskiej został ciężko ranny i konieczna była amputacja nogi.

Od kwietnia do sierpnia 1940 r. był szefem sztabu Okręgu Warszawskiego Związku Walki Zbrojnej. W marcu 1941 r. został oficerem Oddziału Operacyjnego Komendy Głównej AK. Współpracował z podziemnym miesięcznikiem "Insurekcja". Był współautorem drugiego planu powstania powszechnego i planu "Burza".

W Powstaniu Warszawskim nie wziął udziału, ponieważ jego wybuch zastał go w okolicy Otwocka. Po przedostaniu się do Lublina w sierpniu 1944 r. zgłosił się do ludowego Wojska Polskiego. Początkowo kierował Wojskowym Biurem Historycznym. Od czerwca do sierpnia 1945 r. pracował w Oddziale III Sztabu Generalnego, a następnie był szefem Oddziału VI (wojskowo-historycznego).

W lutym 1947 r., w związku z pogarszającym się stanem zdrowia, wystąpił z prośbą o przeniesienie w stan spoczynku. Pozostał jednak w armii jako oficer do specjalnych zleceń szefa Sztabu Generalnego. W październiku 1947 r. mianowany został dyrektorem nauk Akademii Sztabu Generalnego, gdzie prowadził m.in. wykłady z historii wojskowej. 31 grudnia 1948 r. przeniesiony w stan spoczynku, podjął pracę w wydawnictwie Prasa Wojskowa.

13 maja 1950 r. został aresztowany i poddany brutalnemu śledztwu, w którym miał przyznać się do udziału w dywersyjno-szpiegowskiej organizacji działającej rzekomo w Wojsku Polskim. Wraz z nim zatrzymano gen. Józefa Kuropieskę i gen. Stefana Mossora, a kilka dni później gen. Mariana Spychalskiego.

Prof. Jerzy Poksiński w książce "TUN. Tatar-Utnik-Nowicki" tak pisał o jego przesłuchaniach: "Przez ponad miesiąc nie +poddawał się+ oficerom śledczym gen. Kirchmayer. Do czasu złożenia fałszywych zeznań +pracowali+ z nim m.in. ppłk Kochan i płk Skulbaszewski. Stosowane metody śledcze polegające na uniemożliwianiu snu i długotrwałym siedzeniu na odwróconym stołku były dlań szczególnie uciążliwe. Gen. Kirchmayer miał bowiem wysoko amputowaną nogę i uszkodzone mięśnie pośladka".

W wyniku tortur i szantażu gen. Kirchmayer potwierdził sfabrykowane zarzuty stawiane jemu i współoskarżonym. 31 lipca 1951 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości rozpoczął się jeden z najgłośniejszych procesów pokazowych stalinowskiej Polski, nazwany generalskim, w którym na ławie oskarżonych obok gen. Kirchmayera zasiedli: gen. Stanisław Tatar, gen. Franciszek Herman, gen. Stefan Mossor oraz płk Marian Jurecki, płk Stanisław Nowicki, płk Marian Utnik, mjr Władysław Roman i kmdr ppor. Szczepan Wacek.

W akcie oskarżenia opublikowanym w "Trybunie Ludu" stwierdzano: "Oskarżeni, pracując na usługach wywiadu imperialistycznego, godzili bezpośrednio w siły zbrojne naszego państwa, w jego ustrój społeczny i niepodległość. Londyńska klika, reprezentowana przez oskarżonych, organizowała, przy poparciu imperialistów, dywersję i sabotaż w naszym kraju od pierwszych dni istnienia Polski Ludowej. Niecnej działalności szpiegów-dywersantów sprzyjała prawicowa i nacjonalistyczna polityka, której rzecznikiem na terenie wojska był były wiceminister obrony narodowej, Marian Spychalski. On otaczał tych ludzi specjalną opieką i awansował ich w wojsku, wiedząc o ich przeszłości".

Gen. Kirchmayer składając zeznania w trakcie procesu przyznał się, iż od początku 1946 r. do kwietnia 1950 r. miał należeć do kierownictwa konspiracyjnej organizacji w Wojsku Polskim i że odpowiadał w niej za sprawy organizacyjne oraz kierował wywiadem.

"Ogólnym celem konspiracji - mówił gen. Kirchmayer - było wzięcie czynnego udziału, może nie w przewrocie, bo to jest nieodpowiednie wyrażenie i za daleko idące, ale w rodzaju zamachu stanu, który był przygotowywany przez grupę Gomułki i na terenie wojska przez Spychalskiego. (...) Były wydane rozkazy, żeby osiągnąć pełną gotowość na koniec 1947 r., na mniej więcej styczeń 1948 r. Był rodzaj pogotowia".

13 sierpnia 1951 r. ogłoszono wyroki. Gen. Kirchmayer, podobnie jak gen. Tatar, Mossor i Herman, skazany został na dożywocie. Pozostałym oskarżonym wymierzono kary 12 i 15 lat więzienia. Kilkunastu niższych rangą oficerów, skazano później na śmierć w tzw. procesach odpryskowych.

Gen. Kirchmayer po zakończonym procesie odwołał wszystkie zeznania, nie zostało to jednak uwzględnione. W październiku 1955 r. Rada Państwa ze względu na stan zdrowia zmniejszyła mu wyrok do 12 lat więzienia i zadecydowała o udzieleniu rocznej przerwy w odbywaniu kary. W kwietniu 1956 r. Naczelna Prokuratura Wojskowa umorzyła sprawę oficerów sądzonych w "procesie generałów". W przypadku generała podstawą było orzeczenie o niewinności.

Po wyjściu z wiezienia Kirchmayer pracował na stanowisku zastępcy profesora w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Do jego najważniejszych publikacji należą: "Powstanie warszawskie", "Pamiętniki", "W kraju i na obczyźnie".

Gen. Jerzy Kirchmayer zmarł 11 kwietnia 1959 r. w Otwocku. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. WAL

PAP - Nauka w Polsce

bsz