Chersonez Taurydzki: polsko-ukraińskie badania antycznego miasta

Kierownikiem projektu badawczego ze strony polskiej jest dr Andrzej B. Biernacki z Instytutu Historii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, natomiast ze strony ukraińskiej dr Elena Klenina z Nacjonalnego Zapovednika Chersones Tavriceski. Prowadzone pod ich kierunkiem badania w obrębie antycznego miasta możliwe są dzięki umowie o współpracy naukowej, zawartej między Narodowym Rezerwatem „Chersones Tavriceski” w Sewastopolu na Ukrainie a Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Tegoroczny sezon jest  już jedenastą odsłoną prac, które trwają nieprzerwanie od 1998 roku. Od 2007 roku realizowany jest zaś nowy projekt „Topografia miasta Chersonez Taurydzki”, który potrwa do 2011 roku.

  Bizantyjski dom mieszkalny w kwartale LX na terenie Chersonezu Taurydzkiego. Fot. A.B.Biernacki

Każdy z trzech badanych kwartałów miejskich (insul) liczy 27,70 x 65,00 metrów. W tym roku szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe kontynuowano w kwartale LX, znajdującym się bezpośrednio na południowy-zachód od bizantyjskiego kościoła pięcioabsydowego, odkrytego w latach 2001-2003 przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną. Już w 2004 roku w północno-wschodniej części tego kwartału wstępnie zlokalizowano mury kilku pomieszczeń rozmieszczonych wzdłuż bocznej ulicy, między kwartałami LV i LX. Podstawowym materiałem archeologicznym, jaki odkryto w trakcie tych badań, były fragmenty ceramiki naczyniowej datowane na okres bizantyjski.

Natomiast w wyniku najnowszych wykopalisk odkryto i przebadano dwa domy łącznej powierzchni ok. 700 m2. Ustalono, że w czasach świetności były one częściowo dwupiętrowe i swoim rozplanowaniem nawiązywały do domostw występujących w basenie morza Śródziemnego.

„Wielkość oraz zawartość przedmiotów ruchomych odkrytych w niektórych pomieszczeniach pozwalają stwierdzić, iż mamy tutaj do czynienia z domami należącymi do rodzin wywodzących się z wyższych grup społecznych, także związanych z administracją publiczną miasta” – wyjaśnia dr Biernacki.

W jednym z pomieszczeń, które pełniło niegdyś rolę magazynu, znaleziono np. kilkadziesiąt amfor. W ścianach tego „pokoju” widoczne są także dwie niewielkie nisze, w których stawiano gliniane lampy oliwne służące do oświetlania wnętrza. Bardzo interesującym odkryciem są też dobrze zachowane, dolne odcinki kamiennych schodów prowadzących na piętro.

Wśród licznego i różnorodnego archeologicznego materiału ruchomego, jaki odkryto w tutejszych domach, na szczególną uwagę zwraca duża ilość kościanych astragali (kości kłykciowych i skokowych owiec lub kóz, używanych jako rekwizyty do gier zręcznościowych, jako amulety lub będące elementem biżuterii), pionków do gry i fragmentów szklanych bransolet. Odkryto również dużą ilość przedmiotów żelaznych i brązowych - głównie gwoździ, okuć budowlanych, zamków drzwiowych i kluczy. Na podstawie ich analizy stratygraficznej, oraz w oparciu o zachowany ruchomy materiał archeologiczny, nowoodkryty zespół pomieszczeń wstępnie datowano na X-XIV wiek.

W trakcie przeprowadzonych badań polsko-ukraiński zespół natrafił także na zbiór 69 monet brązowych, datowanych na okres od IV wieku p.n.e. do XIV wieku. Na szczególną uwagę zasługują dwie bizantyjskie pieczęcie ołowiane oraz srebrna moneta z czasów Wespazjana (69-79 n.e.). Archeolodzy odkryli także kilka szklanych bransolet z ornamentyką roślinną i geometryczną, szklanych paciorków oraz gliniany ciężarek tkacki z odciskiem gemmy.

Pod zabudowaniami z okresu bizantyjskiego natrafiono zaś na obszerną piwnicę, częściowo wykutą w skale, w której zachowała się znaczna ilość fragmentów ceramiki naczyniowej, datowanej na okres IX-XIII w., jak również fragmenty rzymskich i wczesnobizantyjskich naczyń szklanych - terra sigillata - datowanych na I-II wiek i pochodzących z zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego. Odkryto również fragmenty marmurowych płyt przegród międzynawowych, słupków przegród ołtarzowych i mensa sacra (stół święty) z bazylik wczesnochrześcijańskich. Oprócz tego naukowcom udało się odnaleźć dwie główki terakotowych statuetek miejscowej produkcji, datowanych na okres hellenistyczny, oraz  fragmenty wykwintnej czarnolakowej ceramiki stołowej z czasów późnohellenistycznych.

Główka figurki terakotowej przedstawiającej boginie Demeter. Fot. A.B.Biernacki 

W szczególny sposób badaczy zaciekawiło znalezisko w jednym narożników przeszukiwanej piwnicy - skupisko 233 sztuk kościanych astragali o praktycznie jednakowych wymiarach. Na części z nich znajdują się ryty, zapewne magicznych graficznych symboli. Odkryto także dolną cześć figurki wykonanej z masy szklanej przedstawiającej postać kobiecą – boginię Afrodytę. Archeolodzy sądzą, że trafiła tu z obszaru rzymskiego Egiptu, być może Aleksandrii. „Przypuszczamy, że badana piwnica była antycznym sanktuarium. Jednak, aby wyciągnąć pewne wnioski niezbędne są dalsze szczegółowe prace studyjne” – mówi dr Biernacki.

Miniaturowy kapitel koryncki wykonany z kości. Fot. A.B.Biernacki

W trakcie tegorocznych badań, w jednej części dziedzińca domu, natrafiono też na jamy po dwóch potężnych pitosach (dużych naczyniach zasobowych), między którymi znajdował się starannie wykonany prostokątny zbiornik o pojemności 1 m3 i którego ściany otynkowano dokładnie wapienną zaprawą hydrauliczną. Zdaniem badaczy, są to prawdopodobnie pozostałości urządzeń służących do produkcji wina.

Kolejne takie jamy, tym razem do przechowywania produktów rolnych, znajdują się w pomieszczeniach zachodniej części domu. Trzy z nich, ułożone w jednej linii różnią się głębokością osadzenia w naturalnej skale, co najpewniej pozwalało na utrzymywanie różnej temperatury znajdujących się w pitosach artykułów spożywczych.

W czasie badania opisywanych obiektów natrafiono również m.in. na: amfory, liczne monety brązowe i srebrne, fragmenty szklanych naczyń, bransolet ze szkła, wyrobów kościanych, w tym okładzin niewielkich skrzynek, w których umieszczano biżuterię. Dzięki znalezionymi zabytkom archeolodzy określili czasy funkcjonowania domu na drugą połowę XIII i XIV wiek.

W trakcie tegorocznego sezonu prac przeprowadzono również wiele badań interdyscyplinarnych: architektonicznych, antropologicznych i archeozoologicznych. Dzięki tym ostatnim naukowcy dowiedli np., iż właściciele badanego domu spożywali wyjątkowo duże ilości ryb i dzikiego ptactwa wodnego: dropów, kormoranów czarnych, perkozów dwuczubych, gęsi białoczelnych, nurów i markaczek.

Ważną częścią prac Polaków i Ukraińców były też działania konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie zachowanych murów. Uczestniczył w nich prof. arch. Jerzy Rozpędowski z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej.

Omawiane badania zostały sfinansowane ze środków przyznanych przez: Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Dyrektora Sewastopolskiej Filii Państwowego Saratowskiego Społeczno-Ekonomicznego Uniwersytetu oraz Narodowy Rezerwat Chersonez Taurydzki.

PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

kap