Nieinwazyjne badania archeologiczne w Novae

W czasach antycznych w Novae istniał obóz legionowy, który z czasem przekształcił się w późnoantyczne miasto cywilne. Od początku lat 60-tych stanowisko badane jest wykopaliskowo przez polskich i bułgarskich naukowców, w tym Ekspedycji Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem prof. Tadeusza Sarnowskiego. Jednak do tej pory nie prowadzono kompleksowych badań osiedli położonych poza murami obozu. Tego zadania podjęła się w 2012 roku, od wielu lat związana z Ekspedycją IA UW, dr Agnieszka Tomas. Badania terenowe poprzedziła kwerenda muzealna przeprowadzana dzięki wsparciu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.

"Dotychczas dokładny zasięg i topografia osiedla znajdującego się tuż poza murami Novae nie były dobrze rozpoznane i zadokumentowane. Dzięki zastosowaniu szeregu metod nieinwazyjnych udaje nam się w nowoczesny sposób to robić" – wyjaśnia dr Tomas.

Naukowcy skupili się na obszarze około 2-3 km od murów obozu. Rejestrowano nie tylko pozostałości z okresu funkcjonowania obozu legionowego, czyli I-III w. n.e., lecz także obiekty i zabytki późnoantyczne.

Przed rozpoczęciem projektu wiadomo było, iż osadnictwo cywilne z okresu funkcjonowania obozu legionowego koncentrowało się na zachód od jego murów. Teren położony bezpośrednio na wschód od fortecy, gdzie w drugiej połowie III w. n.e. w obręb murów włączono obszar o powierzchni niemal połowy obozu, pozostawał słabo zbadany. Teraz stał się celem pierwszego etapu badań, realizowanego wiosną 2012 r. W marcu 2013 r. archeolodzy skupili się na obszarze położonym na zachód od obozu oraz na cywilnej osadzie (vicus) położonej dalej na wschód, poza zasięgiem jurysdykcji władz obozu legionowego.

W poprzednich dekadach zasadniczym celem większości badań, również w innych obozach legionowych, były głównie relikty zabudowań znajdujące się wewnątrz murów. Stosunkowo niedawno zaczęto dostrzegać niebagatelną rolę, jaką pełniła społeczność zamieszkująca okolice obozów i fortów. Jednak niewiele osiedli przyobozowych w obrębie całego imperium zostało dobrze przebadanych. To głównie stanowiska położone w zachodniej części cesarstwa.

„Bezpośrednim powodem rozpoczęcia badań była nie tylko potrzeba odtworzenia obrazu osadnictwa cywilnego wokół fortecy, ale także pilna chęć ratowania tych pozostałości, które ulegają zniszczeniu, zarówno w wyniku intensywnych prac rolniczych, jak i systematycznego rabunku” – mówi koordynatorka prac.

Naukowcy zastosowali bardzo szeroką gamę metod badawczych, które wzajemnie się uzupełniają. Wszystkie dane umieszczane są w bazie Systemu Informacji Geograficznej (GIS). Zawiera ona nie tylko dane pozyskane podczas realizacji projektu, ale również integruje plan obozu i struktur badanych na stanowisku przez ostatnie 60 lat.

Pierwszym etapem pracy była analiza zdjęcia satelitarnego w wysokiej rozdzielczości wykonanego przez satelitę WorldView-2. Wykorzystano również klasyczną prospekcję powierzchniową (w czasie której archeolodzy zbierają i rejestrują napotkany na powierzchni ziemi materiał zabytkowy), zdjęcia lotnicze, różnorodne badania geofizyczne – zarówno elektrooporowe i geomagnetyczne.

Dokumentacja z lotu ptaka, którą nadzoruje Michał Pisz, wykonywana była przy pomocy zdalnie sterowanych aparatów fotograficznych o wysokiej rozdzielczości wynoszonych przez latawiec, balon helowy, zdalnie sterowany samolot i wielowirnikowce. Badania geofizyczne prowadzone są metodą magnetyczną z pomocą magnetometru transduktorowego (Piotr Wroniecki i Marcin Jaworski), a w sezonie 2012 także cezowego z systemem GPS RTK (dr hab. prof. IAE PAN Krzysztof Misiewicz i Wiesław Małkowski z IA UW).

Liczne dane pozyskane w toku prac terenowych są właśnie poddawane analizom. Wstępne wyniki badań geofizycznych wskazują na istnienie zabudowy mieszkalnej oraz dużej budowli z apsydą na terenie tzw. aneksu wschodniego. Ślady zabudowy zlokalizowano także na zachód od obozu i na badanym w tym roku osiedlu położonym 2,5 km na wschód od fortecy.

Prace geodezyjne wykonał Stanisław Rzeźnik. Dzięki nowoczesnym technikom udało się także dokładnie zmierzyć odległości między poszczególnymi stanowiskami i obiektami. Takie dane będą kluczowe do analizy topografii rzymskich osiedli, rozplanowywanych przez antycznych geodetów.

Dodatkowo, pod kierunkiem Piotra Jaworskiego z Instytutu Archeologii UW wykonano systematyczne badania z użyciem wykrywaczy metali. Prospekcja odbywała się w wyznaczonych w terenie pasach, w obrębie których poszczególne zabytki rejestrowane były przez ręczne urządzenia GPS.

„Wstępna ocena pozyskanych w ten sposób zabytków metalowych pozwala na wyciągnięcie pewnych wniosków dotyczących charakteru osadnictwa, np. istnienia zabudowy drewnianej, na co wskazują liczne znaleziska żelaznych gwoździ budowlanych czy lokalizacji miejsc przetwarzania metali. Zyskaliśmy także pewność, że osadnictwo na terenie tzw. aneksu wschodniego trwało nieprzerwanie do końca VI w n.e.” – wyjaśnia kierowniczka projektu.

Do znaczących znalezisk ubiegłego sezonu zaliczyć można dwie ołowiane pieczęcie, w tym jedną cesarską Justyniana I, ołowiane fragmenty luster z ornamentami roślinnymi, brązowy wisiorek oraz żelazną fibulę i serię metalowych okuć do wojskowych pasów.

„Nieoczekiwanym i dość sensacyjnym znaleziskiem sezonu 2013 były dwa fragmenty napisu łacińskiego znalezione na terenie vicus. Rozbitą inskrypcję zawierającą tytulaturę cesarza Septymiusza Sewera wykorzystano do budowy muru widocznego w wykopie poszukiwaczy skarbów. Jest to pierwsza inskrypcja znaleziona in situ na tym stanowisku” – dodaje archeolog.

Badania Ekspedycji IA UW są realizowane w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki „Badania struktur osadniczych przy rzymskim obozie legionowym w Novae (Mezja Dolna) przy użyciu niedestrukcyjnych metod prospekcji terenowej” kierowanego przez dr Agnieszkę Tomas. W projekcie uczestniczą naukowcy, absolwenci i grupa studentów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Bieżące wyniki projektu można śledzić na stronach: http://www.provinces.uw.edu.pl/nieinwazyjne.html  oraz http://canabaenovae.wordpress.com

PAP - Nauka w Polsce

szz/ mrt/